Το λούμπεν προλεταριάτο

"Λούμπεν προλεταριάτο"  ένας όρος  που αν και βρίσκεται σε ελάχιστες αναφορές  των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν , έχει ωστόσο χρησιμοποιηθεί  κατά κόρον και κυρίως  απο εκείνους που  ξεπούλησαν το μαρξιστικό τους  παρελθόν στα βρώμικα ανταλλακτήρια  της σοσιαλδημοκρατίας  ή της "εκσυγχρονιστικής αριστεράς".

Είναι κυρίως εκείνοι, που προκειμένου να  απενοχοποιηθούν για τις αριστοκρατικές τους επιλογές, ιδεολογικοποίησαν  την παρακμή τους  κατασκευάζοντας  μια νέα "αριστερή"  "πραγματικότητα".

Μια "πραγματικότητα"  ξεκάθαρα εικονική  και απόλυτα  ταυτισμένη  με  τη ρητορική  της δεξιάς αριστοκρατίας, ειδικά  στο σημείο όπου  η  εργατική αντίσταση και διεκδίκηση  θεωρούνται  είτε  ως  "λαϊκισμός"  είτε  ως "υπόθεση ενός λούμπεν προλεταριάτου" το οποίο όπως  σημείωνε τις περασμένες ημέρες  ένας εκ των "αρίστων"  έχει "αισθητική"που το κάνει "αποκρουστικό για την κοινωνία".

Επειδή η κοινωνία  για μάς είναι ο λαός (χωρίς το "Κολωνάκι") ,ενώ για κάποιους άλλους είναι απλά μια  χειραγωγήσιμη μάζα η οποία θα βοηθήσει στην "ανάπτυξη των εταιρειών"  μόνο αν μπεί στο ιδεολογικό μίξερ των αριστεροδέξιων  οπαδών του "there is not alternative", παραθέτουμε  μια σύντομη αναφορά  στον όρο "λούμπεν προλεταριάτο", σαν αντίδοτο  στη ρητορική  των "εντιμότατων"  εκπροσώπων του "λούμπεν κεφαλαίου":


Σημειώσεις για το λούμπεν προλεταριάτο
Απόστολος Χατζηπαρασκευαΐδης
(www.theseis.com )

Η απόπειρα συγγραφής ενός άρθρου με τον παραπάνω τίτλο είναι αντικειμενικά μια δύσκολη υπόθεση, εφ' όσον πρόκειται για ένα θέμα που ελάχιστα έχει θιχτεί από τη μαρξιστική ανάλυση. 

Πιο συγκεκριμένα στο έργο των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν υπάρχουν ελάχιστες, μετρημένες στα δάχτυλα, αναφορές για την ανάλυση αυτού του κοινωνικού στρώματος, ενώ νεώτεροι μαρξιστές διανοούμενοι δεν αναφέρονται καθόλου στο συγκεκριμένο
θέμα, μιας κι εστιάζουν αποκλειστικά σχεδόν την προσοχή τους είτε στη μελέτη του προλεταριάτου είτε σε άλλες κοινωνικές τάξεις και στρώματα.

 Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. 

Η λέξη «λούμπεν προλεταριάτο» (γνωστό και ως υποπρολεταριάτο ή κουρελοπρολεταριάτο) προέρχεται ετυμολογικά από τη γερμανική λέξη Lumpen (κουρέλια) και δηλώνει τα άτομα που βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτης ένδειας ή έσχατης κοινωνικής εξαθλίωσης1

. Το λούμπεν προλεταριάτο αντιστοιχεί προς την κατώτερη κάτω τάξη του εξαμερούς ταξινομικού σχήματος του αμερικανού κοινωνιολόγου Λ. Ουώρνερ2

.Ο όρος χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Μαρξ στο βιβλίο του «Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία» (1848), όπου διακρίνει εφτά κοινωνικές τάξεις και στρώματα3 : την αστική τάξη, τη βιομηχανική αστική τάξη, την εμπορική αστική τάξη, τους μικροαστούς, τους αγρότες, το προλεταριάτο και τέλος το λούμπεν προλεταριάτο4

.Επίσης στο βιβλίο του «Η 18 Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» περιγράφει αναλυτικά τα στοιχεία που συναποτελούν το λούμπεν προλεταριάτο. Τονίζει χαρακτηριστικά: «Πλάι στα διεφθαρμένα και τυχοδιωχτικά αποβράσματα της αστικής τάξης, βρίσκονταν αλήτες, απολυμένοι φαντάροι, πρώην κατάδικοι, δραπέτες των κάτεργων, απατεώνες, τσαρλατάνοι, λατζαρόνι, κλεφτοπορτοφολάδες, ταχυδαχτυλουργοί, χαρτοπαίκτες, προαγωγοί, μπορδελιάρηδες, χαμάληδες, γραφιάδες, λατερνατζήδες, ρακοσυλλέκτες, πλανόδιοι τροχιστές, γανωτζήδες και ζητιάνοι»5
.
 Παρακάτω χαρακτηρίζεται το λούμπεν προλεταριάτο ως «το απόβρασμα, το κατακάθι, το ξάφρισμα απ' όλες τις τάξεις, εκείνη η ακαθόριστη ή ξεχαρβαλωμένη μάζα που οι Γάλλοι ονομάζουν La Boheme (μποέμ)». 
Όμως ο Μαρξ δεν αρκείται στην εκτενή και διεισδυτική κριτική του γαλλικού λούμπεν προλεταριάτου, το οποίο στρατολογούσε τότε ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης. Αργότερα στο έργο του «Το Κεφάλαιο» θα προσπαθήσει να δώσει μια εξήγηση για τον ξεπεσμό των εργατών και την ένταξη τους στις τάξεις του λούμπεν προλεταριάτου.

 Στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»6 αναλύει διεξοδικά την ιστορική διαδικασία του χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, του χωρισμού της εργασίας από τις εξωτερικές συνθήκες εργασίας και τέλος τη μεταμόρφωση του παραγωγού σε μισθωτό εργάτη. Το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον πρώιμο καπιταλισμό συνοδεύτηκε από το ξερίζωμα των φτωχών αγροτών από τα χωριά τους και τη βίαιη μετακίνηση τους στα
αστικά κέντρα, όπου θα επάνδρωναν τις μανιφακτούρες και κύρια τις βιομηχανίες υφαντουργίας.
Παρατηρείται κοντολογίς μια απότομη μετάβαση από την κατάσταση του μικροϊδιοκτήτη φτωχού καλλιεργητή στην κατάσταση του ανειδίκευτου μισθωτού προλετάριου, που αναζητούσε εναγωνίως εργασία. Όπως ήταν φυσικό τα περιπλανώμενα αυτά πλήθη των προλετάριων δεν ήταν μπορετό να απορροφηθούν άμεσα στη νεοσχηματιζόμενη βιομηχανία. Ένα μεγάλο ποσοστό αποτελούσε τον εφεδρικό στρατό εργασίας, ενώ άλλοι -
κάτω από την πίεση της ανεργίας και της πείνας - κατάντησαν κλέφτες, ληστές, απατεώνες και ζητιάνοι. Όμως αυτή τους η επιλογή δεν έγινε «με τη θέληση τους», αλλά κάτω από τις πιέσεις μιας σκληρής πραγματικότητας, δηλαδή των εκμεταλλευτικών παραγωγικών σχέσεων της μισθωτής δουλείας. 
Κοντολογίς η ένταξη μεγάλου μέρους του προλεταριάτου σ' αυτό που ονομάζεται «λούμπεν προλεταριάτο» δεν επήλθε ως «υποκειμενική» ενσυνείδητη επιλογή (όπως π.χ. η ελληνική περίπτωση των ρεμπετών), αλλά ήρθε ως αποτέλεσμα ενός
αντικειμενικού προτσές βίαιης προλεταριοποίησης της αγροτιάς στη διαδικασία μορφοποίησης του πρώιμου καπιταλισμού, που ήρθε ν' αντικαταστήσει τον φεουδαρχικό δεσποτισμό.

 Ενδιαφέρον είναι επίσης το παράδειγμα που προσφέρει η ιστορία της καταστολής της αλητείας7

. Ενώ στο Μεσαίωνα η αλητεία ήταν συνυφασμένη με τον ημινομαδικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής κοινωνίας, στιγματίζεται και καταστέλλεται βίαια από το 14ο αιώνα κι έπειτα. Αυτή ακριβώς η καταστολή συνδέεται με την εμφάνιση των προκαπιταλιστικών δομών και της μισθωτής δουλειάς, που απαιτούσαν την ακινητοποίηση του περιπλανώμενου και γι' αυτό ανεξέλεγκτου τμήματος του πληθυσμού, καθώς και την υποταγή του στην υποχρέωση μιας σταθερής - έστω και κακοπληρωμένης - εργασίας. 

Όπως παρατηρεί ο Μαρξ: «οι πρόγονοι των σημερινών εργατών τιμωρήθηκαν από μόνοι τους πρώτοι, γιατί άφησαν τους εαυτούς τους να μεταβληθούν σε αλήτες και πένητες». 

Ο Φ. Ένγκελς στο βιβλίο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» (1845) περιγράφει εκτενώς τις άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης του προλεταριάτου8

. Η εργατική τάξη των πόλεων χαρακτηρίζεται από αστάθεια και γενικευμένη αβεβαιότητα. Ο καπιταλισμός νομοτελειακά έχει ανάγκη από ένα απόθεμα εργαζομένων δίχως απασχόληση. Αυτή ακριβώς η περιοδική απασχόληση δημιουργεί τον εφεδρικό στρατό εργασίας και αναπόφευκτα μια εξαθλίωση περιστασιακή (για τα μεμονωμένα άτομα) και διαρκή (για την εργατική τάξη). Πρόκειται για μια εξαθλίωση δίχως όρια, που μπορεί να φτάσει μέχρι το θάνατο από πείνα. Άλλωστε «η αστυνομία θα αγρυπνά, ώστε (ο εργάτης) να πεθάνει της πείνας μ' ένα τρόπο ήσυχο, καθόλου προσβλητικό για την αστική τάξη».

Οι άνεργες προλεταριακές μάζες επιδίδονται σε κάθε είδους δραστηριότητες (ακόμα και στη ζητιανιά ή τις κλοπές) προκειμένου να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Η ζητιανιά παίρνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Οι άνθρωποι περιφέρονται στους δρόμους μεμψιμοιρώντας ή ζητούν ελεημοσύνη βγάζοντας ένα μικρό λόγο. Οι ζητιάνοι των εργατικών συνοικιών ζουν με ό,τι τους προσφέρουν οι άλλοι εργάτες.

 Σε άλλο σημείο ασκεί δριμεία κριτική στον εξτρεμισμό του λούμπεν
προλεταριάτου, εφόσον μαζί με τα μικροαστικά στρώματα συναποτελούν την κοινωνική βάση του αναρχισμού16, ενώ παράλληλα ο Λένιν καυτηριάζει τη συνήθη πρακτική ορισμένων καπιταλιστών να χρησιμοποιούν μόνιμα
ως απεργοσπαστικό μηχανισμό εγκληματικά στοιχεία στρατολογημένα από το λούμπεν προλεταριάτο17
.
Παρόμοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί και στη χώρα μας, όταν η Δεξιά, προκειμένου να καταστείλει άγριους απεργιακούς αγώνες, δε δίσταζε να στρατολογήσει απεργοσπάστες από το χώρο των «κουτσαβάκηδων» καθώς και από τις ποικιλώνυμες φασιστικές παρακρατικές συμμορίες.

 Σε άλλο σημείο του έργου του ο Λένιν προτείνει συγκεκριμένα πρακτικά μέτρα προκειμένου να προστατευθεί η εργατική τάξη: «Τα αλήτικα και μισοαλήτικα στοιχεία είναι ό,τι χειρότερο έχει απομείνει από το παλιό καπιταλιστικό καθεστώς, γι' αυτό πρέπει να τα βγάλουμε από τη μέση, να τα διώξουμε και στις εργοστασιακές επιχειρήσεις να εντάξουμε τα καλύτερα προλεταριακά στοιχεία»18
.
 Τέλος, από τα γραφόμενά του προκύπτει ότι η τελική εξαφάνιση του λούμπεν προλεταριάτου είναι συνυφασμένη με την υπέρβαση του καπιταλισμού σε μια διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό.

 Η παραπάνω - σύντομη αναγκαστικά και αποσπασματική - προσέγγιση της σκέψης των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν αναφορικά με το λούμπεν προλεταριάτο, σίγουρα δεν εξαντλεί το θέμα. Πιστεύουμε όμως ότι βοηθά σε τελική ανάλυση στο ξεκαθάρισμα ορισμένων βασικών πολιτικοϊδεολογικών ζητημάτων αναφορικά με την ταξική προσέγγιση του κοινωνικού αυτού στρώματος.

 Οφείλουμε συνάμα να ομολογήσουμε ότι η ανάλυση των κλασικών του μαρξισμού καθώς και των μετέπειτα μαρξιστών διανοητών δεν είναι μπορετό να δώσει απαντήσεις σε αρκετά διαμφισβητούμενα σημεία του προβλήματος. Κι αυτό γιατί οι μαρξιστές θεωρητικοί είχαν εστιάσει σχεδόν αποκλειστικά την προσοχή τους στη μελέτη της εργατικής τάξης, δίχως ν' αναγνωρίζουν τον αυτόνομο ρόλο των λούμπεν στοιχείων.

 Εξέταζαν δηλαδή εντελώς επιφανειακά το λούμπεν προλεταριάτο ως υποπροϊόν της καπιταλιστικής εξαθλίωσης δίχως να προβαίνουν σε μια επιστημονική οριοθέτηση της αποκλίνουσας ανομικής συμπεριφοράς του κοινωνικού περιθωρίου και στην ανίχνευση των βαθύτερων κοινωνικών αιτίων της.

 Μ' άλλα λόγια δεν κατόρθωσαν να δώσουν απάντηση στο εξής ερώτημα: γιατί η κοινωνία σε τελική ανάλυση στηρίζει την ύπαρξη και την αναπαραγωγή της θέτοντας στο περιθώριο τα λούμπεν στοιχεία, με το να διαιωνίζει το στιγματισμό και τη γκετοποίησή τους;

 Φαίνεται ότι οι «κοινωνίες των 2/3» υποχρεώνονται να νομιμοποιήσουν την ύπαρξη τους οριοθετώντας αυθαίρετα τα σύνορα «παθολογικού»  «φυσιολογικού», απορρίπτοντας στο περιθώριο οτιδήποτε ξεφεύγει από το «μέσο όρο». 

Μ' αυτό τον τρόπο το λούμπεν προλεταριάτο, το κοινωνικό περιθώριο, λειτουργεί ως ένα είδος «αποδιοπομπαίου τράγου», που επιτρέπει την
ενδυνάμωση ενός κυρίαρχου μοντέλου «φυσιολογικότητας», απόλυτα εναρμονισμένου με τα συμφέροντα της
καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων19
.
I. Σύντομο Κοινωνικοπολιτικό Λεξικό (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), Σύγχρονη Εποχή, 1988.
2. Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας (Δ.Γ. Τσαούση), (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), Gutenberg, 1984.
3. Μελέτες για τις κοινωνικές τάξεις (Ζ. Γκύρβιτς), Gutenberg, 1976.
4. Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία (Κ. Μαρξ), θεμέλιο, 1983.··
5. Η 18η Μπρυμαίρ τον Λουδοβίκου Βοναπάρτη (Κ. Μαρξ), σελ. 9293. θεμέλιο 1986.
Σελίδα 3 / 4
Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση
Σημειώσεις για το λούμπεν προλεταριάτο
Απόστολος Χατζηπαρασκευαΐδης
6. Το Κεφάλαιο (Κ. Μαρξ), τόμος Α', κεφάλαιο 25ο, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
7. Η Ιστορία της Αλητείας (Λ. Χρηστάκη), σελ. 31, 2η έκδοση, Στΐιγα 1991.
8. Η κατάσταση της εργατική; τάξης στην Ar Ua (Φ. Ένγκελς), Μπάυρον 1982.
9. Μαρξισμός και πόλη (Α. Λεφέβρ), σελ. 2023, Οδυσσέας, 1983.
10. Άπαντα (Β.Ι. Λένιν), τόμος 3, σελ. 528, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
11. Ο.π., τόμος 7. σελ. 139
12. Ο.π., τόμος 5, σελ. 326
13. Ο.π.. τόμος 35, σελ. 267.
14. Ο.π.. τόμος 17, σελ. 117.
15. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριττάνικα (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), τόμος 39, σελ. 241, Πάπυρος 1989.
16. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), τόμος 28, σελ. 220, Ακάδημος 1980.
17.. Άπαντα (Β.Ι. Λένιν), τόμος 21, σελ. 412, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
18.. Ο.π., τόμος 35, σελ. 275.
19.. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά (Φ. Τσαλίκογλς») στο βιβλίο «Κοινωνιολογία» (συλλογικό) σελ. 303, Ο.Ε.Δ.Β. 1989.